Από την Λίλυ Εξαρχοπούλου
Guillermo Arriaga
ΡΕΤΟΡΝΟ 201
επιμ.- μτφρ.: Κ. Παλαιολόγος,
εκδόσεις Πάπυρος, σ. 229
Ο Γκιγέρμο Αριάγα είναι γνωστός σ' ένα ευρύτερο κοινό από τα σενάρια των ταινιών «21 γραμμάρια», «Οι τρεις ταφές του Μελκιάδες Εστράδα» και «Βαβέλ». Ο ίδιος, παρότι σκοπεύει να ασχοληθεί με τη σκηνοθεσία, θεωρεί τον εαυτό του κυρίως μυθιστοριογράφο. Στο παρόν βιβλίο, όμως, μας συστήνεται ο διηγηματογράφος Αριάγα, με διηγήματα εξίσου εξαιρετικά όσο οι επιτυχέστερες σεναριακά ταινίες του.
Το Ρετόρνο 201 (όνομα δρόμου) είναι προϊόν άρτιας μετάφρασης του μεταπτυχιακού τμήματος «Λογοτεχνικής Μετάφρασης» του Πανεπιστημίου Αθηνών· συμμετείχαν οι Ξένια Κακάκη, Ιρις Καραγιάννη, Μαρία Βερονίκη Μπούγαλη, Μυρσίνη Πάρσαλη, Εύη Στάθη και η επιμέλεια ανήκει στον καθηγητή τους Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ο συγγραφέας συνδέει εδώ μια σειρά διηγημάτων, που είχε γράψει κατά κύριο λόγο το 1984, αλλά εξέδωσε το 2003, με έναν από τους σημερινούς δημοφιλείς τρόπους: οι ήρωές του κατοικούν στην οδό Ρετόρνο 201. Οι ήρωες αυτοί, κάτοικοι μιας συγκεκριμένης περιοχής της Πόλης του Μεξικού, έχουν κάτι από τους ήρωες πολλών λατινοαμερικανών συγγραφέων, αλλά μοιράζονται μαζί με μας και τον υπόλοιπο κόσμο συναισθήματα χαράς, λύπης, κακίας, μίσους, βιαιότητας. Με ξεψαχνισμένη, στακάτη γλώσσα, που κατά διαστήματα συγγενεύει με το βορειοαμερικανικό βρόμικο ρεαλισμό της δεκαετίας του '80 -της εποχής που γράφτηκαν- αλλά και έναν εσώτερο λυρισμό, ο Αριάγα καταφέρνει μέσα από ολιγοσέλιδα διηγήματα να μεταφέρει έντονα την ψυχοσύνθεση διαφορετικών ηρώων.
Η αφηγηματική τεχνική του είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και επιτυχημένη. Μπορεί μια ιστορία να ξεκινά ως αφήγηση πρώτου προσώπου, αλλά σύντομα μετατρέπεται, ακόμη και μέσα στην ίδια παράγραφο, σε τρίτου προσώπου ή και αντίστροφα. Συχνά η κύρια διήγηση διακόπτεται από μικρές «μετέωρες» παραγράφους, που μόνο σταδιακά αποκαλύπτεται η προέλευσή τους. Ο υπότιτλος «13+1 διηγήματα» δικαιώνεται από το μονοσέλιδο διήγημα «Ροχέλιο», το οποίο αναπαράγεται και στον ιστότοπο του περιοδικού «Πλανόδιον»· εκεί θα βρείτε και την οπτικοποίησή του με την αφιέρωση «...σε όλους τους πεθαμένους του κόσμου, που δεν θα έπρεπε να είχαν πεθάνει». Στη χαρακτηριστική ιστορία, η οδύνη και το χιούμορ διαγκωνίζονται σ' έναν αγώνα που καταλήγει ισόπαλος.
Συχνά οι ιστορίες είναι άκρως οδυνηρές, με πρώτη και καλύτερη τη «Λίλι», που ανοίγει τη συλλογή. Ο αρχικός αφηγητής, πατέρας δύο αγοριών, ξεκινά την ιστορία με τα εξής παράλογα (;) λόγια: «Αυτά τη σκότωσαν... Δεν φταίνε αυτά... Είναι ακόμη παιδιά. Είναι αθώα... είναι τα παιδιά μου...» Η ιστορία, τρομακτική, αφού αφορά έναν φόνο που είναι γνωστός από την αρχή και εξελίσσεται μέσα από διαφορετικές οπτικές, που συχνά συγκατοικούν στην ίδια παράγραφο. Το τραγικό τέλος αφήνει τον αναγνώστη σοκαρισμένο, να αναρωτιέται εάν μπορούσε να αποφευχθεί αυτή η κατάσταση και κατά πόσο οφείλεται στην κακία των ίδιων των παιδιών ή στην παραμέληση των γονιών.
«Ο ανίκητος», που ακολουθεί, είναι ακόμη μια εξαιρετικά δυνατή ιστορία. Ξεκινά με κοφτή κινηματογραφική γραφή, που διακόπτεται από διαλόγους νεαρών που συναπαρτίζουν μια παρέα ή, καλύτερα, συμμορία -με την έννοια των παραβατικών πράξεων. Ηγέτης της παρέας δείχνει να είναι κάποιος πιο αυταρχικός και πιο έξυπνος από τα άλλα παιδιά. Το κείμενο χωρίζεται σε υποκεφάλαια, τα οποία επιγράφονται «Ο Βίκινγκ» ή «Ο πόντικας» και κάποια στιγμή ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο! Επιπλέον, το όνομά του, Σεχισμούντο, θυμίζει -διαολεμένα για να είναι σύμπτωση- τον ήρωα του ισπανού δραματουργού Καλδερόν στο «Η ζωή είναι όνειρο». Κι εδώ, όπως και στο θεατρικό, οι αντανακλάσεις της αλήθειας φαίνονται (ή και αποδεικνύονται) πειστικότερες από την ίδια.
Καθένα από τα διηγήματα του Αριάγα χρήζει εμπεριστατωμένης ανάλυσης, την οποία ο παρών χώρος δεν επιτρέπει. Συγκλονιστικό είναι «Το σκοτάδι», όπου το μίσος παίρνει τη θέση της αγάπης μετά την ξαφνική αναπηρία ενός εκ των δύο συντρόφων του ζευγαριού. Ανατρεπτικό το «Ζήτημα τιμής» όπου ο μαθητής απαντά στην ερώτηση της δασκάλας ότι ο αγαπημένος του ήρωας, το πρότυπό του, είναι ο Ερνάν Κορτές, ο κατακτητής. Συγκινητικό το «195», που αναφέρεται στις 195 ημέρες κύησης ενός εμβρύου που «εκτελείται» πριν από τη γέννα. Ακρως μελαγχολικό το «Πολύχρωμα στίγματα», όπου το ασήμαντο αντιδιαστέλλεται με το σημαντικό.
Μεταξύ των διηγημάτων υπάρχουν και κάποια που αφορούν ένα γιατρό, τον Ντελ Ρίο, που κατοικεί στη Ρετόρνο 201, και τους φίλους του... Η ιστορία της παρέας ξεκινά από το διήγημα «Νέα Ορλεάνη» και απλώνεται στο «Η μπλε νύχτα» και στο «Σε νόμιμη άμυνα». Πέρα από τον ξεχωριστό χαρακτήρα των τριών ιστοριών και την ελαφρά υπεροχή της πρώτης, που αφηγείται τη δυνατότητα να προδώσει τον πιο παλιό και πεπειραμένο ναυτικό, ο χαρακτήρας του γιατρού αναπτύσσεται σταδιακά. Στην πρώτη ιστορία αποκαλύπτεται η ξενοφοβική αντίδραση του μικροαστού ενώπιον κάποιου «ξένου» στη γειτονιά, στη δεύτερη μαθαίνουμε τη διεφθαρμένη φύση του, που χρηματίζεται και ασκεί παράνομες, χασάπικες εκτρώσεις, και στην τρίτη αντιλαμβανόμαστε την αμετάκλητη κακία του, καθώς δεν αρνείται απλώς να βοηθήσει να σωθεί ένας άνθρωπος, αλλά προτρέπει και άλλους στην παρανομία. Ο γιατρός του Αριάγα στέκεται στον αντίποδα πολλών καλών γιατρών που συνωστίζονται στις σελίδες της λογοτεχνίας.
Τα διηγήματα του Ρετόρνο 201 αφιερώνονται σε προσφιλή πρόσωπα του συγγραφέα, πρότυπά του και μεξικανούς συγγραφείς, συνιστούν δε ένα απολαυστικό βιβλίο, που σχεδόν αρκεί να αποτελέσει την ύλη του όποιου τμήματος δημιουργικής γραφής. *
[η μετάφραση των διηγημάτων "Στο σκοτάδι", "Νέα Ορλεάνη" και "Η μπλε νύχτα" δική μου, που για κάποιο ιδιαίτερο λόγο το κάθε διήγημα (αν και η επιλογή ήταν τυχαία) "μιλάει" ξεχωριστά για μένα]<ξι>
